"Бидний хамгийн том эмгэнэл, ирээдүйн том асуудал бол боловсролын асар их зөрүү. Өнөөдөр 7 буудлын сурагч, Орчлонгийн үе тэнгийн хоёр сурагч уулзаад ойлголцож чадахгүй хэмжээнд хүрсэн. Адилхан нэг улсад, нэг хэлээр ярьдаг, монгол аав ээжтэй хүүхдүүд. Ийм биш байлгах боломж уг нь байсан. Баян хоосны ялгаа биш хүүхдийн боловсролын ялгааны зөрүү ирээдүйд үндэстнийг хоёр хэсэгт хуваах вий дээ" хэмээн иргэн Б.Батзаяа өөрийн сошиал сүлжээнд нийтэлжээ.

Манай боловсролын өнөөгийн байдал нийгмийн тэгш бус байдлыг бүрдүүлэгч болоод байгааг сүүдрийн боловсрол тодруулан илэрхийлж байна.

Ерөнхий боловсролын сургуульд суралцаж байгаа хэдий ч сургалтын төв, гэрийн багшаас аль нэг хичээл, сургалтыг авч буй үйл явцыг “сүүдрийн боловсрол” гэж судлаачид нэрлэжээ. Энэ үзэгдэл сүүлийн 30 жилд олон улс орныг хамран идэвхтэй өргөжиж байна. 2014 оны судалгаагаар Солонгосын  бага сургуулийн сурагчдын 81% нь, Английн бага ангийн сурагчдын 37% нь сүүдрийн боловсрол буюу нэмэлт сургалтад хамрагдсан гэсэн мэдээ байна. Сүүдрийн боловсрол өмнөд, зүүн Азийн улсууд, Европ, Африкийн орнуудад илүү өргөн дэлгэрчээ. Тухайлбал, сүүдрийн боловсролд Японы гэр бүлүүд ойролцоогоор 924 тэрбум иен (Dawson 2010: 16), Сингапур гэр бүлүүд ойролцоогоор 820 сая сингапур доллар зарцуулсан (Basu 2010: D2) байна. Харин Солонгосын гэр бүлүүд 2010 онд хамгийн их буюу 20.8 их наяд вон зарцуулсан нь Засгийн газрын олон нийтэд зарцуулж буй зардлын 80 орчим хувьтай тэнцэж байсан байна. (Ким ба Ли 2010: 261)  

Сүүдрийн боловсролын учир шалтгаан, үр дагавар

Сүүдрийн боловсрол үүсэх үндсэн шалтгаан нь эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ боловсролд маш их анхаарч ач холбогдол өгдөг хэдий ч ерөнхий боловсролын сургуулийн үйл ажиллагаа, сургалтын чанарт сэтгэл ханамж хангалтгүй учраас хүүхдээ нэмэлт сургалтад хамруулахыг чухалчлах болсонтой шууд холбоотой. Мөн Монголчуудын шинжлэх ухаан, математикийн олимпиадын аварга сурагчдыг онцолдог, бусдаас дутахгүй байх, өөрсдийн хүртээгүй боломжийг үр хүүхдэдээ өгөх гэсэн хандлага нь сүүдрийн боловсрол манайд өргөжих шалтгаан болж байна.

Эрүүл мэндийн салбарт томоохон эмнэлгийн эмч, ажилтнууд эмнэлгээ тойруулан хувийн эмнэлэг, эмийн сан, лаборатори байгуулж, улсын эмнэлэгт хийх үзлэг, үйлчилгээг өөрийн хувийн аж ахуйг дэмжих, арга хэрэгсэл болгох жишиг тогтсон. Энэ жишигтэй ижил багш нар сургуульд багшилж буй үндсэн ажлаа хувийн төлбөртэй сургалтандаа сурагч олж авах хэрэгсэл болгосоор байгааг үгүйсгэх аргагүй. Багш нар үндсэн ажлаа чанартай хийх сэдэл, үнэлэмж хангалтгүй тул үндсэн ажлынхаа хүрээнд хичээлийн бэлтгэл, чанар, үр дүнд төвлөрөхөөс илүүтэй ганцаарчилсан, төлбөртэй сургалт зохион байгуулахад анхаарч орлогоо нэмэгдүүлэхийг зорилго болгох хандлага давамгайлж байна. Энэ нь сургууль–эцэг эх-багш–хүүхдийн харилцаанд эрүүл бус, буруу жишиг тогтож, нийгмийн ёс суртахуун, итгэлцэл доройтох хөрс суурь болж байна.

Сүүдрийн боловсрол нь хүүхдийн сурах чадвар, хүүхэд бүрийн онцлогт суурилсан багшийн арга зүйг хөгжүүлэх давуу талтай ч багшийн ажлын ачаалал болон стрессийг нэмэгдүүлж, улмаар ашиг сонирхлын зөрчил үүсч байгааг судалгааны үр дүнгүүд онцолжээ. Сургалтын төв, ганцаарчилсан сургалтад бүтэн жил хамрагдсан гэх хүүхэд стандарт агуулгаа ч эзэмшээгүй байх тохиолдол цөөнгүй. Энэ мэтээр сүүдрийн боловсролын чанарт хэн хариуцлага хүлээх,  хүүхдийн эрх зөрчигдөх нөхцөлд хаана хяналт тавих зэрэг олон асуудал тодорхойгүй байсаар байна. 

Төрийн болон төрийн бус өмчийн сургуулийн багшийн өдөр өнжүүлэх, сургалтын төв, төлбөртэй давтлаганд хамрагддаг суралцагчид илүү амжилттай суралцаж, түүний цаана үлдэж буй боломж тааруу суралцагчдын ихэнх нь сурах хүсэл эрмэлзэл, итгэл үнэмшилгүй болж, бүх нийтийн ерөнхий боловсролын чанар, үйл явц, нэр хүнд доройтсоор байна. Үүний үр дагаврыг улс үндэстнээрээ хүлээж авч байгаагийн нэг илрэл нь нийт хөдөлмөрийн насны иргэдийн 800 мянга нь халамж авч байгаа явдал юм.

Сүүдрийн боловсрол Монголд

Боловсролын Хамтын Ажиллагааны Нийгэмлэгээс \БХАН\ 2005 онд зохион байгуулсан “төлбөртэй давтлага, дамжаа” сэдэвт судалгаанд хамрагдсан нийт нэгдүгээр дамжааны оюутны 67 хувь нь төлбөртэй давтлаганд хамрагдсан байна. Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөх жилдээ төлбөртэй давтлага авч байсан суралцагчдын оршин суугаа газраар төгсөгчдийг ангилан үзэхэд Улаанбаатарт 67, Дарханд 59, Эрдэнэтэд 62, бусад аймгийн төвд төгсөгчдийн 72, хөдөөгийн сумын сургууль төгсөгчдийн 57 хувь нь тус тус төлбөртэй давтлаганд хамрагджээ.

Судалгаанд оролцогчдын 54 хувь нь Математик, 13 нь Хими, 12 нь төрөлх хэлний, 10 нь нийгмийн ухаан, 5 нь гадаад хэл, 3 хувь нь физикийн хичээлээр тус тус төлбөртэй давтлага авч байжээ. Математикийн хичээлээр төлбөртэй давтлага авч байсан Улаанбаатар хотын ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчдийн 41 хувь нь дээд сургуулийн багшаас, Дархан, Эрдэнэт болон бусад аймаг, сумын сургууль төгсөгчдийн 40-60 хувь нь тухайн хичээлийг заадаг багшаасаа тус тус давтлага авдаг байсан байна.  

Нэг хичээлийн төлбөртэй давтлагын дундаж төлбөр 2005 оны үед Улаанбаатарт 73 мянга, Дарханд 42 мянга, Эрдэнэтэд 53 мянга, бусад аймгийн төвд 54 мянга, сумдад 43 мянган төгрөг байжээ. Харин 2020 оны 10 сарын байдлаар элсэлтийн ерөнхий шалгалт болон бусад шалгалтанд бэлтгэх сургалтын төвүүдийн нэг жилийн төлбөр 1.5-2.5 сая төгрөг болж ойролцоогоор 20-30 дахин нэмэгдсэн байна. Одоогоос 15 жилийн өмнө  төлбөртэй сургалт, давтлага  нь их дээд сургуульд элсэх бэлтгэл хангах зорилготой байсан бол өнөө үед өндөр шалгууртай хувийн сургуулийн нэгдүгээр ангид, төрийн өмчийн гүнзгийрүүлсэн болон Олон улсын хөтөлбөртэй сургуульд элсэх бэлтгэл хангах зэргээр сүүдрийн боловсрол улам өргөжин тэлжээ.

Боловсролын тогтолцооны сул талыг тодруулагч нь сүүдрийн боловсрол 

Сургалтын төв, багш нар, тэдний үйлчлүүлэгч гэр бүл, суралцагчдыг буруутгахаас өмнө бодлого боловсруулагчид болон салбарын эрдэмтэн судлаачид юуг хэрхэн сайжруулах шийдлийг олж, үе шаттай хэрэгжүүлэхэд онцгой анхаарах хариуцлага, үүрэг хүлээгдэж байна.

Боловсролын санхүүжилт, удирдлага, багшийн хөгжил, ажлын үр дүн, цалин урамшууллын системийг удирдах эрх, бие даасан байдлыг сургууль, орон нутагт шилжүүлэн, суралцагчдын эцэг эх, асран хамгаалагч, олон нийтийн оролцоотой хамтын удирдлагын соёл, харилцааг хамгийн багадаа 10 жил тууштай хөгжүүлснээр, боловсролын салбарт чанар, үр дүн гарах боломж бүрдэнэ.

Зуны нар үд голлоход сүүдэр багасдаг шиг бүх нийтийн ерөнхий боловсролын чанар, менежмент нь багш, хүүхдэд ээлтэйгээр төлөвшин хөгжих хүртэл сүүдрийн боловсрол хүчээ авсаар байх болно.

Баавгайн Насанбаяр Ph.D  /Боловсрол судлал/