Саяхан Цөмийн судалгааны төв байгуулагдсаны 50 жилийн ойн эрдэм шинжилгээний  бага хурлын үеэр  Цөмийн Энергийн газрын экс дарга Д.Энхбат “Цацрагийг бид өдөр тутамдаа тасралтгүй хэрэглэж байдаг. Одоо ч гэсэн бидний ярилцаж байгаа энэ танхимд цацраг байна” гэж хэлэхээр нь нуруу хүйт даах шиг санагдаж эргэн тойрноо хальт харж,  тэр үл мэдэгдэх зүйлийг хайсхийн  яриагаа үргэлжлүүлэхэд “Бидний дээр асч байгаа гэрэл. Эндээс цацраг идэвхжил явагдаж байгаа” хэмээж билээ. Цацраг идэвхийн талаар мэргэжлийн бус  хэрэглэгчид бид тэр бүр мэддэггүй аж. Хааяахан эмнэлэг бараадан, шарлага хийлгэх, рентгенд харуулах гэх мэт эмчилгээ хийлгэх үед цацрагийн хэт туяанаас болгоомжил, хортой гэх үгс сонсогддог байсан. Харин одоо энэ үг бидний  өдөр тутмын үгийн санд  нэмэгдээд удаагүй байна.  Мэргэжлийн хэллэгээрээ “Аливаа бие нь “атом” гэж нэрлэгддэг өчүүхэн жижиг ширхэгээс бүрддэг. Атомууд нь цөм, түүнийг тойрон эргэх электронуудаас бүрдэнэ. Зарим цөм нь тогтвортой байхад зарим нь тогтворгүй шинж чанартай байдаг. Цөмийн энэ тогтворгүй байдлыг цацраг идэвхт шинж чанар гэдэг. Энэ нь цөм өөрөөсөө аяндаа цацраг ялгаруулдаг шинж чанар юм.” гэж тодорхойлсон байдаг. Бидний Ерөнхий боловсролын сургуулийн Химийн хичээлд заадаг Менделеевийн үелэх системийн зарим элементүүд нь цацраг изотоп хэлбэрээр оршдог байна. Жишээлэхэд, уран, плутони, ради гэх мэт.

АНУ-ын Ерөнхийлөгч Эйзенхавер 1953 онд НҮБ-ын Ерөнхий ассамблей дээр “Атом энхтайваны төлөө” сэдэвт илтгэл тавьжээ. Энэ илтгэлдээ Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлагийг байгуулах санал дэвшүүлсэн байдаг. Цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэх, цацрагийг хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, үйлдвэрлэл, хүрээлэн байгаа орны хамгаалалтад хэрэглэх гэсэн атомыг энхтайвны зорилгоор ашиглах хоёр үндсэн хэрэглээ байдаг байна. Эрчим хүч бол улс орны аюулгүй байдал,хөгжил, хангалуун амьдралын гол нөхцлийг нэг. Ядуурлыг бууруулах хүчин зүйл. Өнөөдөр дэлхий дээр 1.6 тэрбум хүн эрчим хүчгүй гачигдаж байна гэсэн судалгаа байдаг.  2030 он гэхэд одоогийн эрчим хүчний хэрэглээ 50 хувиар, түүний дотор хөгжиж буй орнуудынх 70 хувиар өсөх таамаглал гарч байсан. Эдүгээ дэлхийн эрчим хүчний 60 гаруй хувийг шатах ашигт малтмалаас гаргаж байгаа. Гэвч эрчим хүчний шатах ашигт малтмал цөөн жилийн нөөцтэй ажээ. Дэлхий дахинд эрчим хүчний нийлүүлэлтийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд аюулгүй байдлыг нь дээд зэргээр ханган цөмийн эрчим хүчний нийлүүлэлтийг өргөтгөхийн зэрэгцээ салхи, нар, био-түлш зэрэг сэргээгдэх эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлж, үнэ өртгийг  бууруулахад чиглэгдсэн дэвшилтэт технологийг хөгжүүлэх шаардлагатай тулжээ.

Цацраг идэвхт шинж чанар нь дэлхий дээрх амьдралын нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болдог.  Хүний оролцоогүйгээр цацраг идэвхт бодис, материал дангаараа хаа сайгүй байдаг. Харин 1934 онд цацраг идэвхт цөмийг анх зохиомлоор гаргаж авчээ. Үүнээс хойш дэлхийн цацраг идэвхийн нэгэн хэсэг нь зохиомол болсон байна. Зохиомол цацраг элементээс гаргаж авсан туяа нь байгалийн цацраг элементийн туяатай ижил төрлийнх аж.

Байгалиасаа хөрсөнд цацраг идэвх байдаг. Учир нь газрын хөрсөн дэх уран, тори, кали болон тэдгээрийн задралаас гарах олон тооны цацраг идэвхт элементүүд нь цацраг ялгаруулж байдаг. Эдгээр нь хөрсний төрөл, бүс нутгийн онцлогоос  шалтгаалан өөр өөр байдаг байна. Жишээ нь, Улаанбаатар хот орчимд дунджаар жилд нэг хүн 1.5м3в шарлагын тун авдаг Сайншандын иргэн жилд дундажаар 0.8м3в шарлагын тун авдаг гэнэ.

Байгалийн цацраг идэвхжил нь дөрвөн үндсэн эх үүсвэртэй байдаг байна. Сансрын уудмаас янз бүрийн энергитэй цацрагийн урсгал дэлхийд ирж байдаг гэнэ. Оршин байгаа газрын өргөрөг, уртраг, өндрөөс хамааран хүмүүсийн цацрагт өртөх байдал янз бүр аж. Жишээ нь, 4000 метр өндөрт байгаа хүний авах шарлага нь жилд 0.5-1.7м3в хүртэл хэлбэлздэг байна. Үүнийг сансрын туяанаас гарч буй цацраг гэдэг юм билээ.

Бидний хэрэглэж буй хоол хүнсээр дамжин цацраг идэвх биед нэвтэрдэг байна. Биед орсны дараа эдгээр элементүүд эд эс, ясны хананд бэхжинэ. Энэ мэтээр хүний биед дунджаар 4500Бк болон 3700Бк нүүрстөрөгч-14 агуулагддаг болохыг мэргэжилтнүүд хэлж байна. Энэчлэн хүний авч байгаа шарлагын 70 хувь нь байгалийнх аж. Харин 30 хувь нь ионжуулсан шарлагаас бүрддэг байна. Ионжуулсан шарлагыг  эмнэлэг, теник, аж үйлдвэрт ихэвчлэн ашигладаг. Рентген туяа эмчилгээ, цөмийн цацрагийн эмчилгээ хөгжсөнөөр зохиомол шарлагын эх үүсвэрийг бий болгодог байна.  Аж үйлдвэр хөгжсөн орнуудад хүн жилд 1.8м3в-тэй тэнцэхүйц хэмжээний тун авдаг аж. Уул уурхайн компаниудын олборлолт, цөмийн туршилт, бусад цацрагийн үүсвэрээс өгөх шарлага, цаашлаад зурагт, комьютерийн дэлгэцээс өгөх тун гэх мэтчилэн жилд нэг хүн 0.1м3в тунг техник технологи, аж үйлдвэрээс авдаг байна.

Цацрагийн идэвх ийнхүү бидний эргэн тойронд байна. Цацрагийн идэвх хэмжээндээ байвал хүний биед аюулгүй. Харин тун нь  ихэдвэл мэдээж хор хөнөөлтэй. Цацрагийн идэвхт үүсвэрээс хамгаалж, шарлагад өртөхгүйн тулд аюулгүй ажиллагааны дүрмийг чандлан баримтлах шаардлагатай  гэж мэргэжилтнүүд зөвлөж байна.

Цахилгаан соронзон долгион буюу цацраг нь хүний бие эрхтэнд таагүй нөлөөлөх талтай. Ялангуяа урт хугацааны туршид үйлчлэх сул цахилгаан соронзон долгион үүсгэгчид хамгийн аюултай байдаг байна. Тийм үүсгүүрийн тоонд аудиа-видео болон ахуйн техник хэрэгсэл ордог байна.  Хүний биед хамгийн их нөлөө үзүүлдэг нь гар утас, хэт богион долгионы зуух, компьютер, телевизор гэх мэт бидний өдөр тутмын хэрэглээ. Эдгээр зүйлсийг  гэртээ ч, ажлын байрандаа ч байнгын  хэрэглээ болгон ашигладаг.

Үүний эхний алхам нь бие организм болон цацраг идэвхт эх үүсвэр хоёрын хоорондын орон зай.  Шарлагад өртөх газарт хамгаалалтын бүс бий болгож, үйл ажиллагааг зайнаас гүйцэтгэдэг байна. Ионжуулах цацрагаас хамгаалахын тулд тунгийн хязгаарыг аль болох багаар тогтоодог аж. Үүнд энгийн иргэд болон цацрагтай ажиллагсад хамаардаг. Тунг тогтмол хянаж, хэмждэг. Хувийн дозиметрээс эрсдэлтэй орчинд ажиллаж байгаа ажилтан тус бүрийн шарлагын тунг хянадаг байна. Цацраг идэвхт бодис агуулах барилга байгууламжийн ойролцоо болон олон нийтийн өртсөн шарлагын тунг орчны цацраг идэвхийн түвшний хяналтаар хэмждэг аж. Цацраг хамгааллын олон улсын хороо буюу НҮБ-ын дэргэдэх цацрагийн нөлөөллийн эрдэм шинжилгээний хороо, зааварчилгаа гаргаж, хууль дүрмийн хэрэгжилт, хамгаалалтын норм сахиж байгаа эсэхийг хянадаг байна.

Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг нь цөмийн болон цацраг идэвхт материалын аюулгүй ажиллагааны норм, стандартыг тогтоодог. Жишээ нь, цацрагийн хамгаалалтын болон эх үүсвэрийн аюулгүй байдлын стандарт, хаягдлын аюулгүй менежментийн, цацрагийн материалын аюулгүй тээвэрлэлтийн стандарт гэх мэтийг хянана.

Манай улс эдгээр норм стандартыг судалж, цацраг идэвхт ашигт малтмалыг ашиглах, хяналт тавих үйл ажиллагандаа удирдамж болгон мөрдөөд явахад байгаль орчин, хүн малд эрсдэлгүй байх бүрэн боломжтой аж. Тиймээс цацрагаас айх зүйлгүй юм байна.