Эрхэм хүндэт ард иргэд ээ!
УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, Эрхэм гишүүд ээ!
Эрхэмсэг зочид, хатагтай ноёдоо!

Улсын Их Хурлын хаврын ээлжит чуулган эхэлж байгаа энэ өдрийн мэндийг Та бүхэнд хүргэе. Жилийн өмнөх энэ цаг мөч УИХ-ын сонгуулийн эхлэлтэй давхцаж байсан. Тэр үед та бүхэн юунд санаа зовж, юу ярьж, амлаж явснаа сайн санаж байгаа байх.

Саяхан би нийслэлийн зарим хороо, хөдөө орон нутагт сум, багийн хуралд оролцож иргэдийн санал бодлыг сонслоо. Хүмүүс улс оронд маань юу болж бүтэж байгаа тухай, юу хийх шаардлагатай талаар ний нуугүй ярьж байна. Би та бүхэнд мөн энэ тухай хэлье гэж бодсон юм. Болж бүтэж байгаа зүйлээс эхэлье.

Нэг: Хүмүүс өөрчлөгдөж байна. Энэ өөрчлөлт зөвхөн Монголд ч биш дэлхий нийтэд болж байна. Хүмүүсийн ухамсар, оюун санаа, амьдралын хэв маяг хурдацтай өөрчлөгдсөөр байна. Хүмүүсийн эрхэндээ, эд баялагтаа эзэн байх эрмэлзлэл нэмэгдэж байна.

Сүүлийн 20 гаруй жил манай оронд олон үйл явц гүйлгэсэн зураг мэт хурдтай өрнөлөө. Нийгэмд явагдаж буй өөрчлөлт бүр хүмүүсийн амьдралд ул мөрөө үлдээсээр байна. Хүн бүр л алдсанаасаа сургамж авч, оносноосоо урам авч урагшилж байна. Монголчууд хөгшин залуугүй улам хэрсүү болж байна. Асуудалд бусдын зааснаар бус өөрийн үнэлэмжээрээ ханддаг болж байна.

Өөрийн гэсэн үнэлэмжтэй бүхэл бүтэн үе Монголын нийгэмд түрэн орж ирлээ. 1990 онд 10 настай байсан хүүхэд энэ жил 33-ны босго алхаж өрх гэрийнхээ ч, улс орныхоо ч хувьд ачааны хүндийг үүрэх чадалтай болжээ. 1980-аад оны сүүлч, 1990-ээд оны эхэнд их шуурганаар хөлд орж байсан хүүхдүүд өнгөрсөн жилүүдэд сургууль номоо дүүргэж ажил амьдралын гараагаа ид эхэлцгээж байна. 20 гарч 40 шүргэж яваа эдгээр залуус, эдгээр шинэ цагийн хүмүүс хувь заяандаа эзэн болж чадна гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Хүний хойч үе өмнөхөөсөө илүү хэрсүү, илүү эрдэм чадалтай, илүү ихийг бүтээж чаддагийг хүн төрөлхтний түүх нотолсон.

Хоёр: Хүмүүс шийдэлд, ажилд оролцохыг хүсэж байна. Учир нь иргэний оролцоотой шийдэл, хувь хүний бүтээсэн зүйл, түүний үр дүн хүнд наалдаж байна. Улс орны хувьд ч аливаа ажил амжилт хүндээ хүрч байж л ололт болж байна. Манай улсад бий болж байгаа баялгийн гуравны хоёроос илүү хувийг төрийн мэдлийн бус салбар бүтээж байна.

Орон нутгийн хөгжлийн санд хуваарилагдсан мөнгөө хэрхэн үр бүтээлтэй зарцуулах тухай иргэд ид хэлэлцэж байна. Багийн хурлын хэлэлцүүлэг УИХ-ын хуралдаанааас дутахгүй сонирхолтой, дутахгүй бүтээлч болж байна. Яам агентлагийн мэргэжилтэн, сайд дарга нар баг,хорооны хуралд очих хэрэгтэй. Хүмүүс асуудлыг өөрсдөө оролцож шийдсэнээр уг шийдлийн хяналт сайжирна. Хяналт сайжирснаар гүйцэтгэл нь чанаржина.

Иргэд оролцоод асуудал шийдээд ирэхээр асуудлын шийдэл амьдралд ойртож байна. Тэд аль нэг намыг, сонгуулийн хөтөлбөр, эсвэл хэн нэг даргын нэр төрийг бодсон бус өөрсдийгөө бодсон шийдвэр гаргаж байна. Шуудхан хэлэхэд амьдралтайгаа, амьдарч байгаа орчинтойгоо уялдуулж шийдвэр гаргаж байна. Энэ нь хүндээ ч хэрэгтэй, байгальдаа ч ээлтэй шийдэл болж чадаж байна. Ийм шийдэл нь Монголчуудыг эрүүл амгалан, тэгш дүүрэн амьдрал руу хөтлөх болно.

Гурав: Хуулийн засаглал тогтож эхэлж байна. Монгол Улс даргын засаглалтай биш, хуулийн засаглалтай орон болж байна. Манай оронд хууль ижил тэгш хэрэгждэг болж эхэлж байна. Алба тушаалтай ч бай, мөнгөтэй хөрөнгөтэй ч бай, танилтай талтай ч бай, хэнбугай ч хууль зөрчсөн бол хууль араас нь очиж байна. Энэ хэрээрээ бид гадаад улсын иргэнийг ч, өөрийн орны иргэнийг ч ялгалгүй хууль биелүүлэхийг шаардаж чадаж байна. Монголын хөрсөн дээр гишгэж л байгаа бол.

Манай иргэд төрөөс бурууд хатуу, зөвд зөөлөн байхыг нэхдэг боллоо. Нэг үгээр хэлбэл хуулийн тэгш хэрэгжилтийг шаарддаг боллоо. Тамхины хууль хатуу талдаа хууль. Хэрэгжиж л байна. Энэ бол хууль Монголд хэрэгжих орчин бүрдэж байгааг харуулж байгаа юм. Тамхины хуулийн сайн, мууд асуудал байгаа юм биш. Хуулийг биелүүлэх соёл манай нийгмийн үнэт зүйл болж эхэлж байна. Энэ бол маш сайн мэдээ. Энэ бол монголчууд үеийн үедээ өвлөн хөгжүүлэх үнэтэй ололт.

Төр оршихуйн үндэс бол хуулийн хэрэгжилт. Улс оршихуйн үндэс бол сайн өв соёл. Хоёулаа оршихуйн үндэс бол түүнийг тээгч, бүтээгч ард түмэн. Шударга ёс бол нэг намын, эсвэл нэг хүний баялаг биш. Энэ бол Монголын баялаг. Монголчууд гэртээ ороод ёс заншлаа дагадаг. Гэрээсээ гараад хууль дүрмээ дагадаг. Энэ бол Монголыг өмнө нь ч авч явсан, одоо ч авч яваа үнэтэй ололт. Бидний ирээдүй ч үүнээс хамаарна. Монголын нэр төр дэлхийд ямраар гарах нь бас хамаарна.

Дөрөв: Монгол Улсын нэр хүнд өсч байна. Дэлхийн хамтын нийгэмлэг ч үүнийг үнэлж байна. Монголын нэр дэлхийн сонорт хүрлээ. Ерөөлөөр Монголын нэртэй холбоотой яриа муугаасаа сайнаар гарах нь олонтоо боллоо. Хүний хууль ёсны эрхийг дээдлэх, хуулийн засаглалыг хэрэгжүүлэх, иргэдийн оролцоо, ил тод байдлыг хангах Монгол Улсын бодлого бүс нутагтаа төдийгүй, олон улсад талархал хүлээж байна.

Өнгөрсөн жил Монгол Улс дэлхийд авлигын төвшин нь хурдацтай буурч байгаа орноор тодорлоо. Монгол Улсын нэр олон улсын санхүүгийн зах зээлд үнэтэй хөрөнгө боллоо. Үүнийгээ бид ухаалаг ашиглах ёстой. Монгол Улсын энх тайванч, цөмийн зэвсгээс ангид байх бодлогыг НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн Байнгын гишүүн таван орон тавуулаа дэмжиж албан ёсоор баталгаажууллаа. Монгол Улс Европын хамтын ажиллагаа, аюулгүй байдлын байгууллагын бүрэн эрхт гишүүн боллоо. Энэ сарын сүүлчээр Монгол Улсад Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн сүүлийн гурван жилийн ажил үйлсийг дүгнэсэн олон улсын бага хурал болох гэж байна. Монгол Улс дэлхийн ардчилсан хөдөлгөөнийг даргалагчийн хувьд ажлаа тайлагнана.

Манай иргэд, албаныхан ардчиллын туршлага судлах гэж гадагш явдаг байсан. Одоо биднээс юм сонсох гэж олон газрын төлөөлөгчид Монголд ирдэг боллоо. Монгол Улсыг ардчилсан, нээлттэй хуулийн засаглалтай орон гэдгийг хаана ч орчуулгагүй мэддэг боллоо.

Би 1990 оны өвлийн тэсгим хүйтэн, хаврын хавсаргад хувьсгалын гал авалцсан улс төрийн тэмцэлд оролцож явахдаа өнөөдөр Монгол төрийн энэ хүндэт индрээс дээрх ололтуудын тухай ярьж зогсох юм гэж зүүдлээ ч үгүй. Харин сайн сайхан үйлсийг мөрөөдөж, монголчуудад түүнийг бүтээх боломж бий гэдэгт итгэж явсан. Энэ бүхэн бол Монгол түмний нийтлэг ололт. Бид Монголын сайныг бүтээлцсэн, бүтээлцэж байгаа ард түмэндээ, сайн анд нөхөддөө “баярлалаа” гэж хэлэх ёстой.

Тав: Нийгэмд олон зүйл эмх цэгцэндээ орж байна. Монгол Улсад тулгамдаж байгаа олон хүндрэл бэрхшээл бий. Хамгийн гол нь тэр хүндрэл бэрхшээлийг бодитой харж, бас ний нуугүй хэлэлцэж чадаж байгаа нь Монгол Улсын ололт юм. Бид бүгдээрээ алдаа дутагдлаа хэлэлцдэг боллоо. Шийдэл гарцаа ч ярилцаж байна. Сайн мэдээ бол бидэнд муугаа засах боломж байна. Асуудал бүрт шийдэл харагдаж байна. Шийдлийн эерэг сөрөг талыг дүгнэж цэгнэхдээ, заримдаа засаж залруулахдаа хугацаа алдаж байгаа тал бий. Үүнийг анхаарах ёстой.

Төрийн байгууллагын ажилтанг хууль бус зүйлд уруу татаж, “найрах” гэж орсон хүний ажил нь бүтэхгүй буцсан тухай жишээ сонсогдож байна. Түшмэдийн гар хүндрүүлэхгүйгээр тодорхой ажил гүйцэтгэх эрх авсан ажил хэрэгч хүний талархал хэвлэлийн хуудаснаа үзэгдэх боллоо. Хууль завшихыг оролдогчид цөхрөнгөө барж байна. Харин хууль сахиулагчид ажлаа урамтай хийдэг болж байна. “Яаж ч яриад болсонгүй, хууль яриад хөдлөхгүй байна” гэж. Төрийн албан хаагчийн ийм үйлдэл, ийм шинэ хандлагын тухай  хүмүүс  ярьж байна.

    Эрхэм нөхөд өө!

Чамлахаар чанга атга гэж. Багагүй зүйл цэгцэрч, бас зөв тийшээ салхи эргэж байна. Хүний амь, хүний эрх, хүний амьдрал үнэ цэнэтэйг төр нь ч, олон нийт нь ч ярьдаг боллоо. Хуулийг хэрэгсдэггүй, хүний амийг тоодоггүй ёрын бодлого саяхан болтол газар сайгүй, хот хөдөөгүй ноёрхож байсан юм шүү. Төр бол завшдаг, хүн бол хохирдог. Ийм л замтай. Эсвэл идэх уухын донтонгууд эмээл хазааргүй юм шиг аашилдаг. Хууль үйлчилдэг, эс үйлчилдэг давхаргын хямрал дэлбэртлээ даамжирсан үе бас байсан юм шүү. Одоо тийм адгийн ёс зүй бүрэн алга болоогүй ч хорхойтсон баавгай шиг аашилдаг байсан нөхдүүд үүр үүрэндээ шургасан.

Төрийн албыг үнэлдэг, түүнийгээ ид бах болгодог байдал эцэс болж байна. Эцэс болох ч ёстой. Мөнгөний өмнө хууль мөхөсддөг байсан. Одоо хуулийн өмнө мөнгө мөхөсдөж эхэлж байна. Гэхдээ мөнгө хүчтэй байна. Хүмүүс харж байна. Олон түмэн ам амандаа муугийн жишээ болгон ярьж байна. Өмнө нь мөнгөөр бүхнийг шийддэг байсан бол одоо мөнгөөр шийдүүлдэг хэрэг жишээ авах хэмжээнд хүртлээ цөөрч байна. Цөөхөн ч бай энэ дутагдал бол мэдээж тодорхой хуульчтай, тодорхой хүнтэй холбоотой асуудал. Энэ бол нөгөө талаар хууль шүүхийн байгууллагад явагдаж байгаа эерэг зөв өөрчлөлтөд үзүүлж байгаа тэдний эсэргүүцэл.

Дураараа дургидаг байсан хуучин цагаа санагалзагчид Монголын нийгэмд өрнөсөн шударга ёсны хувьсгалыг зогсооно гэвэл санааны гарз. Учир нь хүмүүс шударга ёсыг ус агаар адил хэрэгтэй зүйл гэдгийг ойлгосон. Одоо хуулийн засаглал, шударга ёс Монголын үндэсний баялаг болсон. Монголын төр авлигачдын атганд байсан үе бий. Одоо тэр нүгэлт савраас аажмаар ангижирч байна. Шударга бусын үрийг таригчид, түүний жимсийг хураагчид Монгол орныг сайн зүйлд хүргэхгүй гэдгийг манай иргэд ойлгодог болсон.

Одоогоос арав хоногийн дараа энэ УИХ-аас баталсан хууль шүүхийн шинэтгэлтэй холбоотой багц хуулийн эхний хэсэг нь хэрэгжиж эхэлнэ. Миний өмнө ярьсан зүйл бол хууль хэрэгжээгүй, өнгөрөгч жил, саруудад гарч байгаа эерэг өөрчлөлтүүд. Шүүхийн хууль хэрэгжсэнээр энэ салбарт иргэдийн оролцоо, хяналт бодитой болно. Иргэдийн төлөөлөгч анхан шатны журмаар шийдвэрлэж байгаа хэрэг маргааныг шүүх бүрэлдэхүүнд орно. Өмнө нь иргэдийн төлөөлөгч шүүх хуралд суугч байсан. Одоо шийдвэр гаргагч болно. Шүүх хэргийг хянан шийдвэрлэхэд таслах эрхтэй оролцоно. Ингэж иргэн хүний оролцоо, эрх, хяналт шүүн таслах үйл ажиллагаа, шүүхийн практикт бүрэн утгаараа нэвтэрнэ.

Шүүхийн шийдвэр хуулиар ил тод болно. Зөвхөн шүүхийн шийдвэр бус шүүх тэр чигээрээ ил тод, нээлттэй, иргэнд үйлчилдэг, хүний эрхийг хамгаалдаг төв байгууллага болно. Хоёр хоногийн өмнө та бүхэн харсан байх. Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхээс эхэлж байгаа “Нээлттэй шүүх” төслийн хэрэгжилтийг. Шүүх зөвхөн хүнийг шүүдэг биш, хуулийн засаглалтай Монголд хууль эрх зүйн мэдлэгийг иргэдэд түгээдэг, хууль тойрсон нийгмийн амьдралын сайн жишиг стандартыг тогтоогч институт болно.

Шүүх иргэний хэрэгт эвлэрүүлэн зуучлах үүрэг гүйцэтгэнэ. Шүүхийн салбарт өмнө нь нэр төдий байсан энэ харилцаа бие даасан тусгай хуулиар, механизмаар дамжиж хэрэгжинэ. Өмнө нь анхан шатны журмаар яллаж шийддэг байсан энэ төрлийн ихэнх хэрэг иргэдийг эвлэрүүлэн зуучлах сайн дурын болон мэргэжлийн багийн тусламжтайгаар иргэд эвлэрч, сайдалцаж, ойлголцож шийдэгддэг болно. Энэ асуудлаар шийтгүүлэгчдийн тоо эрс цөөрнө. Ингэж Монголын шүүх иргэдийнхээ нурууг тэнийлгэхэд бодит хувь нэмэр оруулна.

Шүүгч, прокурор, өмгөөлөгчид тавигдах шаардлага, шалгуур өндөрсөнө. Энэ салбар шинэ, чадварлаг боловсон хүчнээр байнга сэлбэгдэнэ. Шүүн таслах үйл ажиллагаанд оролцогчдын ажил байдлыг 3-5 жил тутамд Мэргэжлийн Хороо, Хуульчдын Холбоо үнэлж дүгнэлт гаргана. Шүүгч бүр нөлөөллийн мэдүүлэг гаргадаг болно. “Шүүхэд нөлөөлөөд өг” гэдэг, эсвэл нөлөөлөх гэдэг сонин, эрүүл биш шаардлага, тийм оролдлого хууль бус болно. Шүүхэд нөлөөлөх гэсэн этгээдүүд хуулийн цээрлэл, хариуцлага хүлээдэг болно. Шүүхийн шийдвэртэй холбоотой тусгай санал ил болно. Шүүгч, яллагч хохирогчид шаардлагатай гэж үзвэл  гомдол гаргадаг, түүнийг хянан шийдвэрлэдэг механизм тодорхой болно.

Шүүхийн захиргаа, шүүн таслах ажиллагаа хоёрхуулиар тусгаарлагдана. Ерөнхий шүүгч, шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн дарга гэсэн 2 албан тушаалыг 1 хүн давхардуулан хаших явдлыг зогсооно. Шүүх эрх мэдэл санхүү эдийн засаг, улс төрийн нөлөөллөөс хараат бус болж, гагцхүү хуульд захирагдан мэргэших үйл явц бодитой эхэлнэ. Шүүхийн төсвийг УИХ-д шууд өргөн мэдүүлнэ.

Би энд шүүх, хуулийн байгууллагын шинэтгэлтэй холбоотой 10 хоногийн дараа хэрэгжих, эхний шатны цөөн хуулиас зарим нэг зүйлийг мэдээлэл болгож хэллээ. Мөн хаврын энэ чуулган,  бас ирэх чуулгануудаар дамжин хэлэлцэх хууль шүүхийн салбарын болон хуучнаар эрүү, иргэн, захиргааны хэргийн, мөн түүнийг мөрдөн шалгах, илрүүлэх, хянан шийдвэрлэх, дээр нь хууль сахиулах, шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага, цагдаа, маршалын алба, ял эдлүүлэх асуудал, иргэн хохирогчийн эрх хамгаалал гээд олон суурь хуулийн төслүүд бэлтгэгдэж, ид хэлэлцэгдэж байгаа тул нэмж ярилгүй орхие. Монгол  Улс ийнхүү хуулийн засаглалтай орон болох замаа тууштай, бодлоготой эхлүүлж байна. Монголын ард түмэн шударга ёсыг хүсэж байгаа учраас энэ ариун үйлс бүтнэ гэдэгт би эргэлзэхгүй байна.

    Эрхэм гишүүд ээ!

Би зарим амжилт ололтын тухай, түүнийг хэрхэн бататгах талаар ярилаа. Одоо бид юун дээр алдаж байна вэ гэдгээ яръя. Мөн алдаагаа яаж засах талаар ч товчхон саналаа хэлье.

Нэг: Хүнээ мартаад байна. Энд л бидний гол алдаа байна. Бид уул уурхай, бүтээн байгуулалт, шинэчлэл гээд олон зүйл ярьж байна. Хүнээ хэзээ ярих юм вэ? Хавар цагт махны үнэр ч авччадахгүй хонож байгаа айл олон байна. Намар болоход аяга самарнаас 10 төгрөг унагах гэж суудаг хүмүүсээ яах вэ. Эмнэлгийн хонгил дүүрэн зулаад хэвтчихсэн өвчтэй, ханиадтай хүүхдүүдээ яах вэ. Нэг ангид 70, 80-аараа сууж хичээллэх сурагчдаа яах вэ? Цэцэрлэгт орж чадахгүй гэртээ цоожлогдон айж бүлтэгнэх нялхсаа яах вэ. Төрөх газар ор олдохгүй өнөө маргаашгүй нярайлах гэж яваа тулгар биетэй сандарсан ээжийн зовлонг хэн нимгэлэх вэ?  Харж хандах хүнгүй ганцаардлын галд унасан ахмадуудаа яах вэ? Гудамжинд таних тэмдэггүй харанхуйд тэмтчиж яваа хараагүй, эсвэл өндөр шатнаас унаж гэмтэж байгаа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдээ яах вэ?

Хүний нийгмийн мөн чанар бол нэгэнтэйгээ халамж хайраа хуваалцахад оршдог. Мөн аливаа асуудлыг шийдэхдээ хүнийг голд нь тавьж шийддэгт л оршдог. Хүний зовлон жаргалаас ургуулж асуудлаа харвал зөв болно. Би үүнийг  хөндөхдөө халамжийн тухай ярих гэсэнгүй. Мэдээж төрөөс халамжлах шаардлагатай нийгмийн хэсэг бий. Би энэ тухай ярихдаа эрхийн тухай ярих гэсэн юм. Ялангуяа асуудал шийдэхэд цөөнх болоод байгаа тэр хүмүүсийн эрхийн тухай.

Энэ танхимд хүүхдүүд, эсвэл гавъяаныхаа амралтад гарсан ахмадууд олонх болж орж ирээд асуудал шийдэлцэх боломж алга. Мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, тулгар биетэй ээжүүд, эрх нь зөрчигдөж байгаа охид залуус, оюутнуудад тийм боломж байхгүй. Тэд нийгэмд олуулаа байгаа ч асуудал шийдэх танхимд цөөнх болчихоод байна. Тэр хэсгээ бодож, тэр хүмүүст хүний эрхээ эдлэх, асуудлаа шийдүүлэх боломж нь байнга нээлттэй байх тухай би ярьж байгаа юм. Асуудлыг хүнээсээ эхэлж, тэднээс эхэлж шийд, тэгвэл бүтэн болно. Ингэвэл манай улс хүмүүнлэг нийгэмтэй орон болно. Хүнийхээ төлөө ажилладаг төр засагтай орон гэж яригдана.

Би энд эх хүн айх аюулгүй амаржих эрхийн тухай ярьж байна. Эрхээ эдлээд ч бусдын энд хүрч чадахгүй тэр хүмүүсийн тухай бас ярьж байна. “Та тэтгэвэрийн хүн учраас байрны зээлэнд хамрагдах боломжгүй”. Эсвэл “Ажилласан жил чинь хүрэхгүй учир боломжгүй” гэдэг. Ийм л гол зурсан үгийг манай ахмадууд, бас ажил хөдөлмөр эрхлээд удаагүй, эсвэл ажилгүй яваа залуус, залуу гэр бүл сонссоор байх уу. Эдгээрт шийдэл бий. Олон оронд үүнийг шийдээд ирсэн сайн туршлагууд ч бий. Гагцхүү түүнийг ойлгох сэтгэл, цэгцтэй бодлого хэрэгтэй байна.

Нийслэлийн захиргаа ахмадууддаа зориулсан орон сууцны хөтөлбөр эхлүүлж байгаа юм байна. Бусад хот сууринд ч үүнийг эхлүүлэх цаг болсон. Засгийн газар залуус, залуу гэр бүлийн орон сууцны хөтөлбөрийг энэ хавар тодорхой болгож эхлүүлэх хэрэгтэй. Би Монгол Улс эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жилийн ойгоор олон асуудал, түүний шийдлийн тухай энэ индрээс тодорхой ярьсан. Одоо гүйцэтгэлийг л шаардана. Манай эрүүл мэнд, боловсролын салбарын хөрөнгө оруулалт үнэхээр санаа зовоож байна. Энэ салбарт хөрөнгө оруулагчдын хувьд тусгай бодлого хэрэгтэй байна. Энэ өгүүлбэрээр дамжиж бидний алдаад байгаа хоёр дахь асуудал руу оръё.

Хоёр: Монголын төр бүтээгчдээ дэмжихгүй байна. Юм бүтээж, ажил хийж яваа хүнээ дэмжихгүй байна. Энэ бол том алдаа. Ямар учраас  эрүүл мэндийн болон боловсролын салбарт төрийн бус хөрөнгө оруулалт хамгийн бага байна вэ? Мэдээж энэ салбар хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татахгүй байна. Ерөөс Монгол Улс хөрөнгө оруулагчид баялаг үйлдвэрлэгчиддээ хандсан тогтвортой, тодорхой бодлогогүй явж ирлээ. Бидний уриад дуудаад байсан уул уурхай, дэд бүтцийн салбар хүртэл бодит хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтаар гачигдсаар байна. Хөрөнгө оруулалтын тогтвортой орчин алга байна. Холоос бараа бүтээгдэхүүн зөөх болдог учир манай импортын, нэмүү өртгийн татвар ч нэрмээс болж байна.

Нөгөө бидний яриад байсан дэлхийд хамгийн хурдтай хөгжиж байгаа эдийн засаг нэгхэн жилийн настай байсан юм гэж үү!  Бас гайхагдаад байсан уул уурхайн хөгжлийн тэсрэлт ийм хурдан болоод өнгөрөв үү? Юу ч болсон нэг юм тодорхой. Тоо худал хэлэхгүй. 2011 оны эцсээр 18 хувь хүрч байсан эдийн засгийн өсөлт жилийн дотор 10 руу эргэж уналаа. Өнгөрсөн оныг түүний өмнөх онтой харьцуулахад гадаад дотоодын хувийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 60 гаруй хувиар буурлаа. Үүнийг сонгуультай битгий холбоорой. Сонгууль бол ардчиллын чухал механизм. Бас эрх баригчидтай хариуцлага тооцох хэлбэр. Төрөө сонгож байгуулах хүний үндсэн эрхийн нэг үзүүлэлт.

Дээрхийн шалтгааныг хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлаж байна. Нээлттэй нийгмийн давуу тал ч энэ юм. Би үүний шалтгааныг хариуцлагагүй улс төртэй холбон харж байгаа. Хариуцлагагүй алхам хийвэл улсаараа амсах хохирол дэндүү их болж магадгүй талаар би ярьж сануулж байсан. Одоо ч сануулъя. Ер нь манай бодлого тодорхойлоход оролцдог хүмүүс зах замбараатай, хариуцлагатай байх цаг болсон. Барилгад нэг тоосго өрж, замд хүрз шороо хаяж, улсын хөгжилд нэг хадаас ч нэмэрлээгүй хүн манай улстөрчдийн дунд олон бий. Тэгсэн атлаа ард түмнийхээ амьдрах байшингийн суурийг үг үйлдлээрээ дэлбэлж явдаг. Нөгөө хайр зарладаг ард түмэндээ гай тарьж байдаг. Шинэ баян цээж өвчтэй гэж ярьдаг. Улс төрд орох гэж, эсвэл ороод “баян” болсон этгээдүүд жаахан даруулгатай баймаар юм.

Би та бүхэнд нэг зүйлийг зориуд сануулж хэлье. Алба ажлаа эх орныхоо төлөө зориулах, эх орноо алба ашгийн төлөө золих хоёр бол их ялгаатай. Монгол хүнд  өнөөдөр юу хэрэгтэй байна вэ? Ажил хэрэгтэй байна. Орлого хэрэгтэй байна. Монгол оронд өнөөдөр юу хэрэгтэй байна вэ? Бүтээн байгуулалт хэрэгтэй байна. Хөгжил дэвшил хэрэгтэй байна. Таны яриад байгаа зүйл зөвхөн танд хэрэг болоод байна уу, эсвэл Монголд хэрэг болоод байна уу гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Сайн бодох хэрэгтэй.

Монгол Улсад нүүрлэж байгаа санхүү, эдийн засгийн хүндрэлийн үр дагаврыг, хор уршгийг манай ард түмэн л төлнө. Нөгөө улсаа, ард түмнээ хайрласан улстөрчийн гялгар нүүрэнд үсрээд нэг үрчлээ л нэмэгдэнэ. Их юм уншиж, их юм бодох хэрэгтэй. Ер нь бодлого гэдэг үг бол бодох гэсэн үгнээс гаралтай. Төрийн хүн өөрийн сэтгэл хөдлөлийг, өөрийн сайхан санааг бодлого гэж эндрүүрч болохгүй. Улс гүрнүүдийн түүхэнд тохиосон олон гай зовлонгийн ихэнх нь нэг болон нэг хэсэг улстөрчийн ард түмнээ жаргаах гэсэн сайхан санаанаас үүдсэн байдаг.

Төрийн хүн бол “би юунд хүрэх вэ” гэж бодохоос илүүтэй, “улс маань юунд хүрэх бол” гэж сэтгэлээ чилээж явах ёстой. Би төрөөс нь гаргасан зарим шийдвэрт үнэн сэтгэлээсээ хорсож гомдож явдаг, хохирсон манай ажил хэрэгч олон хүнтэй таарч байсан. Бизнесийн аливаа шийдэл үнэтэй байдаг. Мөнгөөр хэмжигддэг. Хохирогч нь Монгол хүн. Ялангуяа хөрөнгө оруулалттай холбоотой. Шийдэл бүрийн цаана асар их цаг хугацаа, хөрөнгө хүч, заримдаа хүний амьдралын утга учир ч зориулагддаг юм байна л даа. Гэтэл нөгөө бодлого нь, орчин нь нэг өдөр өөрчлөгддөг. Хийсэн тооцоо, зарсан бүтээсэн бүхэн нь шатдаг. “Хазахаас бусдыг хийж байж бид жаахан юм бүтээдэг” гэж нэг бизнес эрхлэгч хэлж байсан нь миний санаанаас гардаггүй юм.

Манай төр бүтээгчид, хөрөнгө оруулагчид, хувийн хэвшил рүүгээ амьдрах орон зайгүй болтол нь дайрч байна. Төрийн ийм бодлогод ташуур биш хазаар хэрэгтэй болжээ. Бизнес орчны хувьд, амьдралаа бие даагаад авчявж байгаа иргэдийн хувьд улс төр хамгийн том эрсдэлд тооцогдсоор байна. Хөгжил бол чөлөөт үйлдвэрлэгчдийн бүтээл. Улсын хөгжил дэвшил, популист улс төр хоёр урвуу хамааралтай. Миний бодлоор бол одоо шоу хийдэг цаг биш. Ажил хийдэг цаг. Бүтээдэг цаг.

“Монголын эдийн засаг хурдан өслөө” гэж яригдсан боловч манай эдийн засаг түүхий эд голлон экспортолдог хөгжлийн хувьд доод эрэмбийн эдийн засаг хэвээр л байна. Тэр тусмаа ухаж зөөх салбараас хараат. Монгол орон хөгжлийн хувьд дунд  эрэмбийн эдийн засагтай орон болох гэвэл байгаа нөөц боломжоо ашиглаад бусдад хэрэгцээтэй бараа бүтээгдэхүүн, өртөг шингэсэн баялаг үйлдвэрлэх, экспортлоход бодлогоо чиглүүлэх ёстой. Ингэхийн тулд бидэнд бүтээгчдээ, хөрөнгө оруулагчдыг дэмжихээс өөр зам алга.

Хөрөнгө оруулагч гэхээр гадаадынх гэж бүү ойлго. Дотоод гадаадгүй хөрөнгө оруулалтад тогтвортой, тодорхой Монгол Улсын бодлого, хууль хэрэгтэй байна. Ингэхийн тулд монголчууд дотроо ойлголцох хэрэгтэй. Наад зах нь шийдвэр гаргах түвшинд. Сүүлийн үед энэ чиглэлд дэвшил гарч байгаа. Нэгнийхээ хийсэн бүтээсэн  зүйлийг үргэлжлүүлэх хэрэгтэй. МАН өмнөх УИХ-д олонх, намын дарга нь Ерөнхий сайд байхдаа Оюутолгойн ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг батлуулж эхлүүлсэн. Энд ярилцах зүйл бий. Гэхдээ энэ нь хөрөнгө оруулалтыг түлхэх шалтгаан болох ёсгүй. Эндээс бидэнд авах сургамж бий. Бид шийдвэр гаргахдаа олон зүйлийг бодох ёстой. Нийгэм, эдийн засаг, улс төр, хүрээлэн буй орчин, хүн ард, бүс нутаг, аюулгүй байдал гээд.

Монголд хөрөнгө орж ирэхэд саад бэрхшээл их бий. Олон даваа давах, олон ус гол гатлах хэрэгтэй болдог. Бид биднэ.  Хуучны хүмүүс хамгийн хэцүү юмыг хүний төрлийг олж төрөхтэй зүйрлэдэг. Зүүний үзүүрт асгарч буй буудайнаас нэг нь тогтож үлдэхтэй адил юм гээ биз. Хөрөнгө босгож юм хийнэ гэдэг ямар хэцүүг тэр ажлыг хийж яваа хүмүүс л мэдэх байх. Манай орны бизесийн орчинд агаарын бохирдол нүүрлэснийг одоо бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрье. Алдаагаа хүлээе. Сургамжаа авъя. Алдаагаа засъя.

Хөрөнгө оруулагчид тэр бүр татварын хөнгөлөлт хүсэхгүй байна. Улсын бодлого, хууль тууштай тогтвортой байхыг л харж байна. Бүгдээрээ энэ байдалдаа дүгнэлт хийе. Бодлогоо тогтвортой, тодорхой болгоё. Улаанбаатарт, эсвэл орон нутагт хичнээн хөрөнгө оруулбал хэдэн жил тогтвортой байхыг баталгаажуулъя. Уул уурхай, дэд бүтэц, үйлдвэрлэл, эсвэл эрүүл мэнд, боловсрол, өндөр технологт оруулсан ямар хөрөнгө, ямар хугацаанд тогтвортой байхыг хэлж өгье. Уг хуулийг тогтвортой хэлбэрэлтүй мөрдөнө гэдгийг баталгаажуулж өөрчлөлт оруулах босгыг нь ч тусгайлан өндөр хувиар зааж өгье.

Жижиг, дунд үйлдвэрлэл, бизес эрхлэгчдэд ямар хүндрэл байгааг нь сонсоё. Хүү багатай, хугацаа урттай зээлийг тэд хүсдэг. Нэмүү өртөг болон зарим татвар, төрийн олон шахалт дарамтыг хөнгөвчлөхийг тэд хүсдэг. Ажлын байр бий болгож байгаа, тэр тусмаа 40-өөс дээш насны эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг авч ажиллуулж байгаа бол жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд хөнгөлөлт үзүүлэх хэрэгтэй. Мөн хот хөдөө, салбар орчин нөхцөлд нь тохирсон тодорхой, тогтвортой бодлого гаргая. Энд шийдлүүд, гарц бий. Тэдэнд туслахын тулд бүдээрээ ухаанаа уралдуулцгаая. Ингэж чадвал Монгол Улс хөрөнгөоруулахад бизнес эрхлэхэд ээлтэй орон болно. Том нь ч босно. Жижиг, дунд бизнес ч сэргэнэ.

Би энд нэг юмыг онцгойлон дурдах гэсэн юм. Монгол Улс бол дэлхийд байгаа ганц улс биш. Гэхдээ Монгол бол дэлхийн хамгийн их хүн амтай, хамгийн том газар нутагтай хоёр улсын хооронд оршдог цорын ганц орон. Манай орны газар зүйн байршилд давуу тал ч бий. Өвөрмөц хүндрэл бэрхшээл ч бий. Монгол улс хоёр хөрштэйгээ бүх талаар найрсаг сайхан, харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхийг эрмэлздэг. Мөн манай орон дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн нэг гишүүний хувьд бусад орон, олон улсын байгууллагатай харилцдаг. Энэ бүхэн манай ард түмний ажил амьдрал, улс орны хөгжил дэвшилд тодорхой байдлаар нөлөөлдөг. Монголоо газар зүйн байршлын хувьд бусад газар оронтой зүйрлэж бүү ярьцгаа. Монгол бол байршлын хувьд зүйрлэх юмгүй орон. Бидний дээр тэнгэр л нээлттэй байна. Энэ бол түрүүчийн миний хэлдэг бүтээгчдээ дэмжих, хөрөнгө оруулалтын бодлогод ч хамаатай зүйл.

Гурав: Бид төрөө засалгүй уджээ.Төр томорч байна. Улам өөхөлж байна. Бидний нэн даруй засах ёстой нэг алдаа бол энэ. Төрийн зардлын хэмжээ нэмэгдсэн байна. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх жин нь жил ирэх тусам өссөөр байна. Ханшны нөлөөллөөр үүсч байгаагаас бусад зардлын зүйл ангийг дээрээсээ аваад царцаах хэрэгтэй. Энэ хавар Засгийн газар төсвийн хүрээний мэдэгдлийг төлөвлөж орж ирэхдээ энэ зарчмыг баримтлахыг чиглэл болгоё.

Нийгмийн амьдралд төрийн хэт оролцоог багасгах хамгийн сайн арга бол эрхийн шилжилт юм. Төрд, үнэн чанартаа дарга, шийдвэр гаргагчдад төвлөрсөн эрхийг боломжтойгоос нь эхлээд бусдад шилжүүлэх хэрэгтэй. Иргэдэд, олон нийтийн үүсгэл санаачлагын, мэргэжлийн болон бизнесийн байгууллагуудад төрөөс хуульчилж шат дараатай шилжүүлэх олон эрх, үйлчилгээ бий. Хуулийг нь баталж, жагсаалтыг нь гаргаад энэ ажлыг хурдан эхэлье. Эс бөгөөс төр маань хүнд суртал, эрхийн таргаа даахгүй болох нь. Энэасуудлыг шийдэх ёстой гэсэн хатуу итгэл үнэмшилтэй эрхэм гишүүдийн тоо олширсонд би баяртай байна. Төрийг урлах, засах ажил цаашид улам амжилттай явна гэдэгт итгэж байгаа.

Хүн өөртөө төртэйг мартаж болохгүй. Хувь хүний төр хүчин мөхөсдсөн үед л нийтийн төр оролцож байх учиртай. Төрийн гол үүрэг бол хуулийг хэрэгжүүлэх, хүнд үйлчлэх хоёрт л оршдог. Иймээс ч төрийн хүний мөн чанарыг хууль биелүүлэх чадвараар нь, иргэддээ тохиож байгаа асуудлыг шийдэх сэтгэл зүтгэлээр нь хэмждэг. Төрийн албыг нийтийн үйлчилгээ гэж хэлдэг нь бас санамсаргүй зүйл биш. Үйлчилгээнд л сэтгэл шингэдэг.

“Чөтгөр гоймонд дурлав” гэж. Зарим хүн төрийн албанд оронгуутаа, юун туханд хүрэлгүй эрх цуглуулах өвчинд автах юм. Дарга, сайдуудын тушаал захирамж гаргадаг замбараагүй эрхийг хуулиар журамлах ёстой. Дур зоргоороо хэм хэмжээ тогтоож, хүний эрхийг зөрчөөд байгаа юм. Шаардлагатай бол дүрэм журмаа өөрчил. Хуулинд өөрчлөлт оруулах саналаа Засгийн газраар дамжуулж гарга.  Бас хүн ажлаас халах өөрчлөхөд учиртай хандмаар байна. Тэр хүнийг хамт олон нь ил тод хэлэлцээд өөрчлөе гээгүй бол, өөрөө хүсэлт гаргаагүй бол, тавигдаж байгаа шаардлага бодлогыг хэрэгжүүлж чадаж байгаа бол хамаагүй халаа солио хийдгээ зогсоох хэрэгтэй. Энэ шаардлага бол төв Засгийн газарт ч, яам агентлагт ч, орон нутгийн засаг захиргаанд ч хамаатай. Ер нь шинэчлэл хийх гэж байгаа бол эхлээд хуулиа өөрчил, дүрмээ өөрчил. Түүнд зохицож ажиллахыг албатуудаасаа шаард. Гэхдээ даргад таалагдахгүйг бус харин иргэнд таалагдахгүйг өөрчлөхийг шинэчлэл гэж байгааг сана.

Би хэлж сануулах үүрэгтэй. Би ард түмэн гэж ярих эрхтэй. Би та нарт улсын зовлон ярих гэсэн юм. Байх газраа байхгүй мөртлөө, хүний замд тээглээд байдаг. Үүнийг л харалган төр гэж нэрлэдэг. Эрхэм гишүүд ээ, та нарын яриад байсан шударга ёс тогтоох ажил чинь юу болж байна аа! Жаахан орж ирж байсан хөрөнгө оруулалт зугатаж байна. Юм бүтээж хийх гэсэн хэсэг маань мохож байна. Хулгайтай, худалтай, авлигатай тэмцэх, Монгол Улсыг хөгжүүлэх босгох, ард түмний амьдралыг өөд нь татах амлалтууд чинь юу болсон бэ? Надтай уулзсан хүмүүс үүнийг та нараас асуу гэсэн учраас би үүнийг асууж байгаа юм. УИХ-ын гишүүд ээ, улсаасаа төөрчихсөн юм шиг явдгаа болих хэрэгтэй.Амьдрал дунд ор.

Би манай улс төрчдийн юунд юлган гүймхийг, бас юунд шилээ татдагийг сайн мэднэ. Би та нарт хэлэхгүй бол хэн хэлэх юм бэ? Үнэн шүүмжлэл, хатуу үг бол худал магтаалаас олон дахин тустай шүү. Би зарим хийж байгаа, хийх шаардлагатай байгаа ажлын талаар ярилаа. Зарим зүйлийг хамтарч хийх гэж та нарыг уриалж байна. Авлигатай тэмцэх, ядарсан нэгэнд туслах бол миний араншин. Авлига бол мөөгөнцөр шиг. Үе үе хусаж л байхгүй бол ургаад гараад ирдэг. Авлига бол хавдар шиг хортой. Огтолж хаяхгүй л бол үсэрхийлдэг. Түмэнд үйлчлэх тангараг өргөчихөөд эргээд иргэдээсээ хулгай хийхийг зөвшөөрч болох уу?

Арван цэцэрлэг барих мөнгө нэг авлигачийн холын хамаатны данснаас гарч ирж байна. Ахмадуудын тэтгэврийг бүтэн улирлаар тавьж өгөх мөнгийг хэсэг этгээдүүд иргэдээсээ дээрэмдсэн нь илэрч байна. “Болохгүй”, “хориглолоо” гээд байхад л ашигт малтмалын лицензийг олон арваар нь олгочихсон, зарчихсан л байна. Хавар худалдах гэж нөөцөлсөн махыг хэдэн арван машинаар нь муудсан, хөгзөрсөн махаар сольчихсон л байна. Төр ийм хүмүүсийн толгойг илэх гэж үү! Би хэлдэг“Төр хулгайтай тэмцдэг, хууль зөрчигчтэй тэмцдэг газар” гэж.

Хулгай нь илчлэгдсэн, илчлэгдэж байгаа этгээдүүд зүгээр сууж байна гэж бодож байна уу? Тэд амь тэмцэж байна. Тэд хорихоос мөнгөө, гар хөлөө удирдаж байна. Тэд бүгсэн газраасаа бүхнийг зохицуулж байна. Хуулийн байгууллагын ажилтнуудыг мөнгөөр ч өнгөөр ч дарамталж байна. Хэргийнх нь анатомийг ярьсан хэвлэлийнхнийг хүртэл айлгаж сүрдүүлж байна. Тэд боломж хүлээж байна. Эргэж сэргэх тухай ярилцаж, төлөвлөж, бас хөдөлж байна. Тайвширч болохгүй. Хуулийн засаглал, шударга ёс л Монголыг аварна. Үүнийг өглөө бүр санаж босох ёстой. Ээжүүд нярай хүүхдийнхээ живхийг бохирдонгуут нь сольдог шиг, Монгол Улс бохирдсон албан тушаалтнуудаасаа салж л байх ёстой.

Монголчуудад эв нэгдэл хэрэгтэй. Би үүнийг сайн ойлгож байна. Гэхдээ бидний эв нэгдэл шударга ёсонд суурилах ёстой. Ийм эв нэгдэл урт настай, удаан жаргалтай, өгөөжтэй байх болно. Манай оронд тогтвортой байдал чухал. Бидэнд гашуун сургамж бий. Муу засаг огцорсон ч дараачийнх нь түүнээс улам дорддог. Тогтворгүй байдлаас улс орон иргэд л хохирдог. Намайг Ерөнхийлөгчөөр ажиллах хугацаанд Монгол Улсад нэг ч Засгийн газар огцроогүй. Улс оронд тогтвортой байдал чухал юм бол, би үүнийг ололт гэж бодож байгаа. Та бид улс төрийн ч, эдийн засгийн ч тогтвортой байдлыг бодит ажил бүтээлээр, хууль тогтоомжоор баталгаажуулах ёстой.

Дөрөв: Би бас нэг алдааны тухай хэлэхгүй өнгөрч болохгүй байна. Нийгэмд бий болж байгаа баялаг нийтийн хүртээл болж чадахгүй байна. Монгол Улс цөөн баянтай, олон ядуутай хэвээрээ л байна. Бараг зуун жилийн өмнө бүгдээрээ баяжих тухай яриа Монголд гарч байсан. Олонхи болж байгаа ядуустайгаа баялгаа хуваалцахгүй бол бөөн цөөн баячуудаа ч бид алдах болно. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд дахиж дугуй бүтээх хэрэггүй. Баялаг бүтээх үйлсэд иргэдээ оролцуулах үүд хаалгыг л нээх хэрэгтэй. Баялаг нэг хүнийх, нэг гэр бүлийнх  байнга байх боломжгүй. Аливаа баялаг нийтийн шинж чанартай байдаг. Түүнийг албажуулах, амьдралд буулгах л хэрэгтэй.

Хөгжлөөрөө дээд гэж эрэмбэлэгдэж байгаа эдийн засгийн дийлэнх хувь нь олон нийтийн эзэмшилд байна. Зарим судалгааны газар “Дэлхийн нийт баялгийн 95 хувийг олон нийтийн хувьцаат компани бүтээж байна” гэж гаргажээ. Монгол Улсад дэлхийн энэ хандлага урвуугаараа байна. Манай оронд бий болж байгаа нийт баялгийн 95-иас илүү хувь нь  цөөн гэр бүл, эсвэл цөөн дарга нарын, уучлаарай “төрийн” гэх ёстой, эсвэл төрийн мэдэлд байна. Ерөөс төрийн савлагаатай шийдвэрийн, манай улсын тогтворгүй бодлогын эх үндэс энд л байгаа юм.

Улстөрчид бол өвөрмөц амьтад. Нийтийн санаа бодлын салхийг дагадаг. Олонх нь баячуудаа загнавал дагаад загнана. Гадаадынхныг хараавал ганцаараа ч хамаагүй чулуу авч шиднэ. Аягүй бол мөнгө өгснийг нь мартаж, мөнгө өгөөгүй рүү нь дайрна. Ийм л өнгө манай улс төрд их байна. Хэрэв өнөөдөр нэг өмчлөгчтэй хувийн компани 10 мянган хувьцаа эзэмшигчтэй болчихвол, тухайн бизнесийн эрх ашгийг нэг улстөрч самрах биш тэр 10 мянган хувьцаа эзэмшигч нь хамгаалах болно. Энэ тоо ерөөлөөр 100 мянга, сая хүрэх юм бол монголчуудын ихэнх нь хамтарч бүтээж байгаа баялгийнхаа төлөө зүтгэх болно. Бодлого тодорхойлогчид нь тэр салхийг дагана. Иймээс манай бизнесийнхэн улс төрчдөд мөнгө өгч аргадах биш, иргэдэд хувьцаагаа худалдсан нь хамаагүй өлзийтэй.

Үнэт цаасны болон хөрөнгийн биржийн шаардлагатай хуулийг хурдан гаргая. Дотоод гадаадгүй Монголд орж ирж байгаа баялаг бүтээгчид тэр баялгаа Монгол Улсын иргэдтэй хамтарч бүтээцгээ.  Тийм боломжийг хуулиар, бодлогоор нээж баталгаажуулж өгье. Монголд ажиллаж л байгаа бол Монгол Улсын иргэдтэй хамтарч ашгаа хий, хамтарч баяж, хамтарч баялагаа бүтээ. Ингэвэл манай төрөөс бизнес эрхлэгчид та бүхэнд уддаг олон зовлон дуусгавар болно. Та бүхний бизнест аль нэг УИХ-ын гишүүний хийлгэсэн хэвлэлийн бага хурал, хэлсэн үг, эсвэл хийтэй хууль гай болохоо болино. Тэднийг, төрийг танай компанийн хувьцаа эзэмшигчид, манай иргэд л номонд нь оруулна, сургаад өгнө.
Нийтийн гэдгийг төрийн гэж орчуулдаг гаж ойлголт бас багагүй гай тарьж байна. “Public” гэдэг англи үгийг төрийн гэж биш “нийтийн” гэж орчуулж ойлгож хэвшье. Бүр утгачилбал олон нийтийн, иргэдийн, хүмүүсийн, олон хүний гэсэн ойлголт зөв болно.“Public компани” гэдэг бол “олон хүний”, “нийтийн компани”  гэсэн үг.

Манай улсад нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөгч бүр хувьцаа эзэмшигч, баялаг бүтээгч байх боломжтой. Ажил хийж байгаа хүн бүр, тэтгэврээ авч байгаа ахмад нэг бүрийн тэтгэвэр улсынхаа баялгаар баталгаажна гэсэн үг. Баялаг бүтээлцэх хүчин зүйл болж хувирна гэсэн үг. Өнөөдрийн нялх хүүхдүүд ч удахгүй өсч том болно. Ажил алба хийнэ. Ирээдүйд ахмадууд болно. Ингэж л тэтгэврийн сан баялгийн сан болдог. Тухайн улсын иргэдийн хүүхэд хөгшин ялгаагүй, бүгдийнх нь хадгаламж, хуримтлал өсдөг. Муу төр иргэддээ өр үлдээдэг. Сайн төр иргэддээ хадгаламж үлдээдэг. Эрхэм гишүүд ээ, үүнийг хийхэд та нарын саналаа өгөхөд хэрэглэдэг долоовор хурууны хөдөлгөөн л хэрэгтэй.

Иргэд маань баялаг бүтээхэд дээрхийн адил оролцоод эхэлбэл иргэдийн хяналт бодитой болно. Нийгэм бүхэлдээ хариуцлагатай болно. Ямар баялаг бүтээгчийг дэмжих, эс дэмжихээ иргэд шийднэ. Бодлогыг хүмүүс гаргадаг болно. Харин түүнийг төр нь хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээнэ. Монгол Улсад олон нийтээсээ иргэдээсээ тасарсан баяны, эх орончийн, эрхтэн дархтаны зовлон арилна. Монголын нэрийг дуртай нь хугалахаа болино. Миний нэр хугарвал хугараг. Монголын нэр бүү хугараг. Энэ үгийн үнэ цэн Монгол хүн бүрийн ясанд шингэнэ. Бид чинь нэр хугарснаас яс хугар гэж ярьдаг ардын хүүхдүүд шүү дээ. Улсынхаа нэрийг сайнаар гаргаж чадахгүй юм бол улс төрд, бодлого тодорхойлоход оролцох гэх хэрэггүй. Өөрийн нэрээ сайнаар гаргах өөр салбар, ажил манай эрх чөлөөт оронд бишгүй л байна.

Тав: Байгаль орчиндоо хүйтэн цэвдэг хандсаар байгаа нь бид бүхний уучилж боломгүй алдаа шүү гэдгийг би иргэддээ хэлэх гэж бодсон юм. Эрүүл залуу хүн шиг, ургаа залуу модыг олон зуугаар нь хөрөөдөж унагадаг, шатааж явдагийг юу гэж ойлгох вэ? Булаг шандны эхийг хамгаалах биш ухаж төнхөж, бохирдуулж байгааг яавч зөвтгөж болохгүй.

Биднийг хүрээлэн буй орчин хүнгүй бол байгаад л байна. Байгаад ч ирсэн түүх бий. Харин хүн бид хүрээлэн байгаа орчноосоо ангид амьдарч чадах уу? Амьсгалах агаар, уух ус, гишгэх газаргүй. Би хувьдаа Улаанбаатарын утаагзун ч мартаж болохгүй гэж боддог. Говь талын усны асуудал манай хөгжлийн хамгийн хурц, хамгийн ээдрээтэй асуудлын нэг болж босож ирж байна. Нийслэлийг хаяалсан Туул гол хэд хэд тасарлаа. Манай ихэнх иргэдийн хэрэглэдэг усны ундарга бохирдолтой нянтай болж байна.

Улсынхаа хөгжлийг хүнтэйгээ холбож ярь гэж би хэлсэн. Нийслэл хотын орчны бохирдлын тухай ярихад л улсын хөгжлийн бүх асуудал хөндөгдөж байсан. Энэ асуудалд хамааралгүй ажилтай сайд дарга, салбар гэж байхгүй. Би энэ тухай сануулж хэлж Засгийн газрын хуралд оролцохдоо зөвхөн машины зөв, буруу хүрд, сэтгэгдлийн бичилт ярих гээгүй. Би улсын зовлонг хэлэх гэж л оролдсон юм.

Иргэдээс үнэн үг гарч байгаа юм. Мөн иргэдийн оролцоотой шийдэл бүр зөв болж байгаа юм. Сумын байгаль орчны байцаагчийг сумаасаа л томилдог байг. Сум, аймгийн төрийн байгууллагууд боловсон хүчний сонголтоо орон нутгаасаа, иргэдийнхээ оршин байгаа газраасаа л хийг. Харин тэднийг сонгох, ажиллуулах шалгуурыг мэргэжлийн байгууллага, орон нутаг хамтраад тогтоо. Хариуцлагыг газар дээр нь тооц. Тэр амьдрал дотор байгаа хүмүүс л ажлаа, нутаг орныхоо онцлогийг сайн мэднэ. Байгаль орчны асуудал алга эргүүлэхэд иргэдийн шууд оролцооны асуудал болох нь энэ.

Монголчууд хүүхдээ өмөөрөхөөс өмнө нутгаа эхэлж өмөөрдөг ард түмэн. Энэ бол амьдрах, ажиллах орчныхоо үнэ цэнийг их эртнээс мэдэрсэн гэсэн үг. Хүн л амьдрах орчноо боддог. Хүндээ эрх өг гэдгийн цаана маш чухал санаа энд нуугдаж байгаа. Байгалиа, орчноо хамгаалах өөд татах бодлого үйл ажиллагаанд иргэд оролцвол бас л зөв болно. Энэ бодлогыг даргын мэдлээс иргэний мэдэлд шилжүүлье гэдэг бол энэ салбарын ажлыг цоо шинэ, бүтээлч шатанд гаргана гэсэн үг.

Монгол бол ус мод цөөтэй улс биш. Газар нутаг багатай ч улс биш. Магадгүй бодлогоо оновчтой тодорхойлж чадахгүй байгаа, чадаагүй улс юм. Устай мөртлөө усны гачигдалтай, нүүрс ихтэй атлаа цахилгааны хомсдолтой, баян орон гэхэд ядуугийн зовлонтой. Бид энэ тухай зөндөө  ярьсан. Явж явж хүрээлэн буй орчинтойгоо зохицож, тэр орчноо өөд татаж амьдрахыг л зөв бодлого гэж хэлээд байгаа юм  Бид бодлого ярихдаа байгаль орчин, иргэд олон нийт, эдийн засаг санхүү,  төр улс төрийн тогтолцоо, соёл уламжлал, гадаад аюулгүй байдал гэсэн манай нийгмийн зургаан гол бүрэлдэхүүн хэсгийг заавал бодолцох ёстой болж байна. Магадгүй эдгээрийн анхдагч нь бидний хүрээлэн буй орчноос эхлэх байх. Тиймээс би улсын нийслэл тойрсон асуудлыг хөдөөгийн хөгжлийн ч, дэд бүтцийн ч, эрүүл мэндийн ч, хог хаягдлын ч, аюулгүй байдлын ч, хот төлөвлөлтийн ч асуудал болчихлоо гэж хэлээд байгаа юм.

Манай ард түмэн ямар ирээдүйг хүсч байна вэ? Бид бүгдээрээ амгалан тайван, тэгш дүүрэн амьдралыг л хүсч байна. Энэ мөрөөдөлд хүрэх зам ногоон өнгөтэй, байгальд ээлтэй байхыг шаардаж байна. Энэ зам өмнөхөөсөө суралцсан, өнөө болон хойч үеийн сайн сайханд зориулагдсан зам байх ёстой. Монгол ахуй бол хүрээлэн буй орчиндоо зохицсон иргэншил юм. Сайн, үнэтэй юм хуучин авдраас олдох нь бий. Монголчууд өөрийн явж ирсэн замтай бас сонголттой. Бид энэ зам сонголтоосоо хазайж болохгүй.

Монгол Улс байгальд ээлтэй хөгжилд, технологид, санаачлагад хөрөнгө зарах хэрэгтэй. Монгол руу хур бороо татаж байгаа, хиймэл нуур, гол үүсгэж байгаа, мод, хүнсний бүтээгдэхүүн тарьж байгаа санал санаачлага бүрийг дэмжих хэрэгтэй.

Монголдюу л байна сэргээгдэх болон газрын гүний эрчим хүчний эх үүсвэр байна. Монгол орон улсаа төдийгүй Азийн бүс нутгийг цэвэр, сэргээгдэх эрчим хүчээр хангах нөөцтэй орон. Монголд зоргоороо тусах нар, хөх салхинаас их юм алга. Удахгүй ашиглалтад орох Салхитын цахилгаан станц бол сайн эхлэл. Манай айл өрхүүд ялангуяа малчин өрхийн хувьд сэргээгдэх эрчим хүчний ашиглалт, түүний үр шимийн тухай сайн мэднэ.

Орчлон ертөнцийн ааш аяг, цаг уур өөрчлөгдөж байгаа өнөө цагт Монгол Улс олон улсын хамтын нийгэмлэгийн амин чухал санаачлагаас хоцорч болохгүй. Энэ бол байгаль орчинтой холбоотой санаачлагууд. Монгол Улсын уур амьсгалын өөрчлөлттэй, цөлжилттэй, дэлхий дахинд тулгамдаж байгаа ус болон хүнсний асуудлаарх санал санаачлага, оролцоо хувь нэмрийг олон орон, тэдгээрийн удирдагчид, олон улсын байгууллагууд үнэлдэг юм. Монгол орон энэ салбарт бусдыг оройлон манлайлагчдын тоонд зүй ёсоор орох боломжтой.

    Эрхэм хүндэт иргэдээ, гишүүдээ!

Би та бүхэнд бидний зарим амжилт ололт, мөн алдаа дутагдал, сургамж түүнийг хэрхэн шийдвэрлэх талаар би товчхон ярилаа. Монголчууд бидний сайн сайхан, олон амжилт бол нийтлэг шинж чанартай. Ер нь аливаа амжилт ололт нь сая сая хүний бүтээл байдаг. Харин алдаа дутагдал нь цөөн хүн, тодорхой албан тушаалтнаас үүддэг атал түүний уршгаар олон хүн хохирдог. Олуулаа, нийгмээрээ эргэж ямар нэг байдлаар төлбөрийг нь төлдөг. “Муугийн уршиг олонхид” гэж их үнэн үг.

Асуудлыг шийдэгдсэн гэж бодох хэрэггүй. Шийдвэр бол цаг хугацааны л асуудал. Аливаа юмны шийдэл цаашид улам л төвөгтэй болно. Олны эрх ашгийн төлөө яваа хүн ямар нэг асуудлыг сайн шийдэхийг эрмэлздэг. Тийм төгс шийдэл байхгүй. Сайн санаж эхлүүлсэн ажил тааруу төгсгөлтэй байх нь олон. Монголд асуудалгүй салбар гэж өнөөдөр байхгүй. Хүндрэлгүй шийдэл гэж бас байхгүй. Дээр нь Монголын онцлог гэж бас бий. Аль нэг шийдлийн ард ахиад олон асуудлын үр соёолж байдгийг бүү март. Тэр бий болж байгаа олон асуудлын, үйлийн үрийг яаж засахаас олон юмны хувь заяа шалтгаалдаг.

Би өнөөдөр иргэний оролцооны тухай ярилаа. Энэ нь иргэн хүнд жаргал амалж байгаа зүйл биш. Зүгээр л хүний хувьд эрхээ эдлэх боломжийг л олгох асуудал. Амьдрал ахуй, хувь заяаг нь гарт нь атгуулах гэж байгаа юм. Ардчилал ч бай, эрх чөлөө ч бай аль аль нь хүнийг жаргаах зорилго тавиагүй. Харин ардчилал, эрх чөлөөний орчинд л эрх бүхэн шударга хувиарлагддаг. Хүний эрхийг дагаж хариуцлага нь очдог. Хариуцлага нь эргээд нийгмийн ёс зүйг бүрдүүлдэг. Нийгмийн дархлаа ёс зүйдээ байдаг. Эрх чөлөөнд л хүн өөрөөрөө байх боломжтой. Ийм учраас хүний эрх, бүтээлч боломжид суурилсан нийгэм л удаан оршин тогтнох нигууртай. Яагаад гэвэл тэр нийгмийг бүтээгч нь хүн өөрөө. Иргэн нь эрхтэй нийгэмд л халамжийн, үзүүлэнгийн төр халаагаа өгдөг. Хүн бүр эрх үүрэгтэй, ажлаа дор бүрнээ хариуцлагатай сайн хийвэл Монгол Улс хөгжинө.

Иргэний оролцоогүй баялаг, түүний хуваарилалт хулгай болж хувираад байгааг бид харж байна. Эцэг эхээсээ мөнгө аваад талханд явсан хүүхэд хариулт мөнгөө аваад ирдэг. Талх авахад ээж хүү хоёр оролцсон бол тэр эргээд хариуцлагатай шийдэл болж байгаа юм. Ингэж хүний оролцоо шийдлээр дамжиж хариуцлага, хяналт, шударга ёс гэдэг хамтын баялаг бий болдог.

Амьдрал мөнгө дагаад явааг ажиглаж байгаа байх. Ямар учраас баг, хорооны хурал сонирхолтой болоод эхлэв. Тэнд одоо бодитой мөнгө, хөрөнгөний хуваарилалт яригдаж байна. Тэнд тэр мөнгөөр юу хийх тухай хүмүүс ярилцаж байна. Тэд юуны өмнө тэндээ тулгамдсан асуудлаа шийдэж эхэлж байна. Тэд мөнгөний хойноос, шийдвэрийн хойноос Төрийн ордон руу зүглэхээ, дээрээс юм шаардахаа больж байна. Тэд одоо “дарга аа, надад олон юм хэрэггүй. Надад эрхээ эдлэх боломж олгочих”гэж хэлэхээ сайн ухаарч байна. Төр хэчнээн сайн байгаад хүний өмнөөс хүндэрдэггүй гэдгийг иргэд мэдэж эхэлж байна. Зүгээр л хүн эрхээ эдэлсэн шиг эдлэх нь чухал байна. Эрхийн араас үүрэг, хариуцлага, ёс зүй гээд олон юм дагалдана. Үүнийг бид иргэддээ айлгаж биш ойлгуулж хэлэх хэрэгтэй. Иргэд эрхээ эдлээд эхэлбэл түүнийгээ тэд алдахгүйгээ мэднэ.

Асуудал бол улс орны хувьд ч адилхан. Монголын өмнөөс манай асуудлыг хэн ч шийдэхгүй. Бидний өмнөөс бидний зовлон бэрхшээлийг хэн ч нимгэлэхгүй. Иймээс асуудал шийдэхэд манай орны гурван хүн тутмын нэг нь оролцдог байг. Хөгшин, хүүхэд, боломж нь болохгүй байгаа иргэдээ тооцоод 3 хүн бүрийн нэг нь нөгөө хоёрыгоо аваад явдаг чадалтай улс болцгооё. Шаардлага гарвал гурван монголын нэг нь нөгөө хоёроо хамгаалъя. Би иргэний оролцоотой шийдлийн цаана ийм чадавхитай улс орныг харж байгаа юм.

Удахгүй бид гурван саяуулаа болно. Амьдралаа аваад явж байгаа олон мянган айл өрх бол манай улсын хөгжил, дэвшлийн суурь үндэс юм. Монгол Улсад татвар төлж байгаа бүхэн эх орончид юм. Манай бизнес эрхлэгчид, малчид, чөлөөт үйлдвэрлэгчид бүр Монголын сайн сайхныг бүтээн босгогчид юм. Өөрөөсөө илүү гаргаж бусдад тусалж яваа бүхэн ачтан буянтангууд юм. Манай оронд ийм олон сайн үйлстэнгүүд байна. Хүний түүх энэ олон сайн үйлстэн, баялаг бүтээгчдийн гараар дандаа урагш ахиж байдаг. Иймээс би улс орныхоо ирээдүйд, сайн сайханд гүн итгэлтэй байна.

Би өнөөдөр улс төрийн албан тушаалтнууд, зарим төрийн албан хаагчдад жаахан хатуу үг хэллээ. Би сайныг бодож зарим мууг санууллаа. Монголын төр бол түүхтэй төр. Нэртэй төр. Ийм төрд алба хашина гэдэг бол их хувь заяа. Монголын төр бол эрхэмсэг төр. Хууль хэрэгжүүлэх чадвараараа, түмний төлөө зүтэлээрээ Монгол төрийн албан хаагч онцгойрч байх ёстой. Тэд ёс зүйгээрээ, ажил үйлсээрээ, сайнаараа бусдад жишиг болох ёстой. Тэд төрийн дэглэм журам, хүний ёсыг гүнзгий ойлгодог хүмүүс байх ёстой. Манай төрийн албан хаагчид сайн соёл түгээгчид, тээгчид байх учиртай. Ингэж чадвал Монголын төр хүчтэй байна. Монгол Улс хүчтэй байна.

Монголчуудыг сайн соёлын эзэд гэдгийг дэлхийд бүр олон хүн мэддэг боллоо. Монгол хүний шударга нээлттэй, эрхийн мэдрэмжтэй, бие даах чадвартай, шинэ зүйлд хурдан суралцдаг чанарыг үнэлж байна. Олон сар хүний нутагт бусдын зовлонг хуваалцаж явсан манай энхийг сахиулагчид бол энэ цагийн баатрууд юм. “Монгол оронд төрсөндөө би үнэхээр бахархаж байна. Миний эх орон чинь ямар сайхан юм бэ”гэж тэд хэлж байна. Хол явж зовлон үзсэн хүмүүс хэтрүүлэгтэй үг хэлэхгүй. Би ч бас ийм сайхан эх орноороо бахархаж байна. Би ийм орны эзэд болсон ард түмнээрээ бахархаж байна. Цөмөөрөө энэ бахархалыг улам дэлгэрүүлэн бүтээцгээе.