1 2018 оны их халуунаас үүдсэн Европын ган

Шалтгаан нь: Хүний буруутай үйл ажиллагаанаас шалтгаалж хүлэмжийн хий ихэсч агаарын дундаж температур нэмэгдсэн. Үүнээс үүдээд Европт анти циклон болон өндөр даралт үүсч зундаа асар халуун, өвөлдөө ер бусын хүйтэн болж, их хэмжээний хур тунадас орох болсон байна.

Цаашдын төлөв: Энэхүү ган долоон жилд нэг удаа давтагдана. Гэвч энэ бол манай дэлхийн хувьд шинэхэн үзэгдэл биш юм. 252 сая жилийн өмнө агаар мандалд нүүрс хүчлийн хийн агууламж нэмэгдэн, дэлхийн агаарын температур өсч Арктикт метаны хий нэмэгдсэнээс амьд организмын 97 хувь үхжээ. Энэ гамшгийн ул мөр нөхөн сэргэхэд 10 сая жил шаардагдсан байна.

Гэтэл өнөөдөр хүний үйл ажиллагаанаас болоод энэхүү үйл явц арав дахин хурдсаж биднийг дасан зохицож ч амжаагүй байхад дахин өөрчлөгдсөөр л байна. Гэхдээ хүмүүс энэ хурдыг удаашруулж, ямар нэг урвуу үйлдэл олж мэдэх л болно.

2 Аварга усан цахилгаан станц 360 сая хүнтэй нутгийг живүүлж мэднэ

Шалтгаан: Хятадын “Гурван хавцал” усан цахилгаан станц хүлэмжийн хийн ялгаралтыг багасгасны зэрэгцээ Шар мөрний усны гүнийг нэмэгдүүлснээр үр дүнд нь хөлөг онгоц явдаг болж ачаа тээврийг нэмэгдүүлсэн билээ. Далан нь ч мөн жил бүр болдог үерээс хамгаалж байна.

Цаашдын төлөв: Усан цахилгаан станц барих явцад олон тооны амьд биетийг амьдрах газаргүй болгосны зэрэгцээ хөрс, ургамал шим тэжээлгүй болж, ургацад муугаар нөлөөлж эхэлсэн юм. Үүний зэрэгцээ УЦС хөрсний гулгалтыг эрс нэмэгдүүлсэн юм. Хэрэв далан эвдэрсэн тохиолдолд 360 сая хүн бүхий нутаг усанд автах учир энэ УЦС-ыг хятадын ардын чөлөөлөх арми хамгаалдаг байна.

3 Эртний давст нуур гурван жилийн дотор үгүй болжээ

Шалтгаан: Эртний томоохонд тооцогддог нуурын бүрэлдэхүүнд Титикака нууртай хамт багтдаг Поопо давсан нуураас тариалангийн талбай услах зориулалтаар хоолойгоор их хэмжээгээр ус татсан мөн аккумляторын тэжээлийн бодис олборлох уурхайн ажиллагаа нөлөөлсөн зэргээс үүдэн ширгэсээр 1994 он гэхэд ор мөргүй болжээ. Зөвхөн зарим хэсгийг нь сэргээхэд олон арван жил шаардагдсан байна.

Цаашдын төлөв: 2016 онд нуур бүр мөсөн ширгэсэн ч хүний үйл ажиллагаанаас шалтгаалахгүйгээр хэзээ нэг цагт дүүрэх эсэх нь тодорхойгүй байгаа юм. Ийм их хэмжээний ус ширгэж үгүй болсон нь уулан дахь агаарын температур нэмэгдэж, хур тунадас багасан, тухайн бүс нутагт био мандал өөрчлөгдсөнтэй холбоотой хэмээн тайлбарлаж байна. Тухайлбал фламинго зэрэг нүүдлийн шувууд амрахаар саатахаа больсон зэрэг нь нуурын байдлыг улам муутган хүн амьдрахад таагүй бүс улам тэлжээ.

4 Хүний бүтээсэн зохиомол үер голын голдрил, тэнгисийн хилийг өөрчилжээ

Шалтгаан: 1938 онд төв Хятад Японтой байлдахын тулд Хуанхэ голын голдрилыг урагшаа хэдэн зуун миль ахиулснаар зохиомол үер болж улмаар 800 мянган хүн амиа алджээ.

Голын ус баруунаас хэдэн зуун тонн хөрс урсган авчирч байгаа бөгөөд үүнээс болж Хуанхэ голын эрэг одоо ч өөрчлөгдсөөр байгаа юм. Харин эрэг орчмын газар эсрэгээрээ далайн ёроол болж далайн бүтээгдэхүүн олборлодог аж ахуйн нэгж, фермүүд олширчээ.

Цаашдын төлөв: Далан барих ажил үргэлжилсээр байгаагаас шалтгаалан гол  үерлэх  нь нэмэгдсээр байгаа юм. 2000 орчим жилийн өмнө энд аюултай үер болж есөн сая хүн нэрвэгдсэн баримт бий. Энэ явдал өнөөдөр давтагдахгүй гэх газаргүй.

5 Свартисений мөсөн гол ойгоор солигдож байна

Энэ газар 1889 онд хэдэн метрийн зузаан мөсөөр хучигдсан Свартисений  мөсөн гол гэгдэх цулгай газар байжээ. 120 жил өнгөрөхөд мөсөн гол хайлан оронд нь ногоон нуга бий болон хус мод урган залуу ой бий болсныг харж болно.

Шалтгаан: Норвегийн ус болон эрчим хүчний нөөцийн газар 1974 оноос эхлэн мөсний хайлах явцыг ажиглаж байгаа юм. Үр дүнд нь дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөр мөс хайлж байна гэсэн дүгнэлт гаргаад байгаа юм.

Цаашдын төлөв: Норвеги улс эрчим хүчнийхээ бараг 20 хувийг мөсөн голоос эх авдаг гол, мөрнүүдээс гарган авдаг юм. Мөс ингэж хайлах нь улам хурдассаар байх юм бол их хэмжээний ус боловсруулах хүчин чадалгүй тоног төхөөрөмжүүдэд нь осол гарч, их хэмжээний хуурай газар усанд автан цаг уур, био мандал өөрчлөгдөн, ундны усны нөөц багасахад хүрнэ.

6 Колорадо гол 50 жилийн дараа дахин Калифорнийн буланд цутгана

Шалтгаан: ХХ зууны эхэн хүртэл Колорадо гол Калифорнийн буланд цутгасаар байсан ч далан, усан сан байгуулан, суваг татсанаар ширгэж үгүй болоход хүрсэн юм. Өнөөдөр голын голдрилын 95 хувь нь унаган төрхөө алдсан ч гол 40 сая хүнийг усаар хангасаар байна.

Энэхүү бүс нутгийн хуучин амьдралыг сэргээхийн тулд хийсэн эхний алхам нь 2014 онд АНУ, Мексикийн засгийн газар далангаас нэг сая тонн ус гаргаж хуурайшсан газрыг дүүргэх болсон явдал байв. Ингэснээр гол сүүлийн 50 жилд анх удаагаа Калифорнийн буланд цутгаж эхлэх нь тэр.

Цаашдын төлөв: Хүний үйл ажиллагааны нөлөөгүйгээр ч хуурайшил үргэлжилж, гол ширгэсээр байх болно. Сая сая хүн, хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газрууд усаар дутагдан хэдэн зуун га газрын ой, ногоон нуга цөл болж хувирна.

7 Цөл дэх нарны цахилгаан станц ногоон эрчим хүчний төгсгөлгүй эх үүсвэр

Шалтгаан: Калифорни муж 2020 он гэхэд сэргээгдэх эрчим хүчнийхээ 33 хувийг гарган авах зорилгоор нарны эрчим хүчний "Topaz Solar Farm" станцыг байгуулсан юм. Анх 2011 онд баригдаж эхэлсэн бөгөөд түүнээс хойш хоёр жилийн дараа гэхэд анхны хэрэглэгчдээ эрчим хүч нийлүүлж эхэлсэн тус станц өнөөдөр 160 мянган айлыг цахилгаанаар хангаж байна.

Цаашдын төлөв: Дээрхтэй ижил төслүүд агаар мандалд хортой хаягдал ялгаруулахыг багасгахаас гадна, аюулгүй, бага орон зайг үр ашигтай ашигладаг бөгөөд сэргээгдэх эрчим хүчний нэг эх үүсвэр болдог байна. 

Тухайлбал Германд өөрийн эзэмшил газартаа эрчим хүчний нарны болон салхины үүсгүүр суурилуулсан хувь хэрэглэгчид илүүдэл эрчим хүчээ улсад худалддаг болж  байгаа юм.

8 Ус хэт халснаас болоод их шүрэн хад үгүй болох нь

Шалтгаан: Дэлхийн далайн усны температур нэмэгдэж байгаа нь шүр устаж үгүй болоход хүргэж байна. Их шүрэн хадны районд гэхэд л шүрний 90 хувь устаж үгүй болжээ. Шүр үгүй болохын зэрэгцээ тэдний доторх өнгийн замагнууд ч үгүй болсоор байна. Эрдэмтдийн тооцоогоор үүнийг зогсоохгүй л бол 2050 он гэхэд дэлхий дээрх шүрэн хад устаж үгүй болох аюултай ажээ.

Цаашдын төлөв: Шүр устах эхлэл нь тухайн газрын ургамал амьтны аймгийн орчинтой холбоотой юм. Хүний оролцоогүйгээр үүнийг зогсоох аргагүй. Бидний амьсгалж байгаа хүчилтөрөгчийн 80 хувийг далай бидэнд өгдөг учир үр дагавар нь агаарын чанартай салшгүй холбоотой байдаг. Үр дүнд нь зарим оронд загас агнуур, аялал жуулчлалын аж ахуй  эрчимтэй  унаж, хар салхи, далайн шуурга өсөн нэмэгдэж байна.

9 Өвөл нь цас орж, хавар нь цэцэгсээр хучигддаг цөл

Шалтгаан: Сахарын цөлд хамгийн сүүлд 1979 оны хоёрдугаар сард цас оржээ. 2016 онд дахиад цас оров. 2017, 2018 онд дахиад л давтагдлаа. Дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөр Европын бүс нутгийн агаарын даралт ихэсч, хүйтэн агаараа урд зүгрүүгээ буюу Хойд Африк руу хөөж байгаа нь энэ юм. 

Атакамагийн цөл манай гарагийн хамгийн хуурай газарт тооцогддог. Гэтэл 1991, 1997 онд их хэмжээний хур тунадас орж цэцэглэх нь тэр. Ийм байдал 2010, 2015 онд дахиад л давтагдсан юм.

Цаашдын төлөв: Хүний үйл ажиллагаа нь байгаль, уур амьсгалыг асар хурдтай өөрчлөгдөхөд хүргэж байна. Үр дүнд нь Сахарт цас орж, Европт хаа нэгтэй ган болж мянга мянган амьд организм устаж үгүй болон, ойн модод түймэрт автсаар байна.

10 Онгоцноос харагддаг үл мэдэгдэх тойргууд

Шалтгаан: эх орныхоо дотоодын хэрэгцээг хангах, заримыг нь гадаадад гаргахын тулд Саудын Арабын фермерүүд цөлийн дунд жимс, хүнсний ногоо тариалж эхэлжээ. Энэ их хуурай цөлийг услахын тулд газрын гүний ус ихээр шаардагдана. Тиймээс тариалангаа бүрэн услахын тулд талбай бүрийн дунд услалтын системийн зураг дээрх шиг тойргуудыг байгуулдаг байна.

Цаашдын төлөв: Бүс нутгийн хуурай уур амьсгал өөрчлөгдөхгүй бөгөөд харамсалтай нь гүний ус нь ойрын 50 жилд л хүрэлцэнэ. 

11 Киприйн нутгийн зургааны нэгтэй тэнцэх газрыг живүүлсэн усан цахилгаан станц

Шалтгаан: Уртаараа өмнөд Америкийн Амазон мөрний дараа орох Парана гол дээр байрлах “Ясирета” усан цахилгаан станцыг Аргентин, Парагвай улсуудыг эрчим хүчээр хангах гэж байгуулсан юм. Далан барьсны дараахан голын усны түвшин эрс нэмэгдсэнээр 30 мянган айл орон гэргүй болж 800 орчим мянган өрх эрсдэлийн бүсэд байсаар байна. Усанд автсан газар нутаг бол шар ирвэс, дэлт чоно, аварга шоргоолжин идэшт, 650 гаруй төрөл зүйлийн шувуу, 10 мянга орчим төрөл зүйлийн ургамал байдаг газар байлаа.

Цаашдын төлөв: Далангийн үйл ажиллагаа, холбогдох зардал зэргээс болон улс орнуудын зөрчил үргэлжилсээр, төлөвлөгөөн дэх нөлөөлөл нь өргөжсөөр л байна.  Уур амьсгалын хурдацтай өөрчлөлтийг урьдчилж тооцоолоогүйгээс усан сан дахь усны түвшин улам нэмэгдсээр байна. Далан задрах юм уу, ус далангаа давж гарах юм бол дэлхийд урьд хожид байгаагүй аюул нүүрлэнэ.

12 Ганцаараа бүхэл бүтэн арлыг аврахаар 550 га ой суулгажээ

Шалтгаан: Ой устаж үгүй болсноос шалтгаалж хэдэн зуун могой эрэг дээр гарч ирэн үерийн усанд автаж амиа алдахыг "Молай" хочит Жадав Пайенг харжээ. Энэ эмгэнэлт явдал Молайн сэтгэлийг эмзэглүүлж эрэг дээр мод суулгаж эхэлснээр хэдэн арван жилийн хугацаанд 550 га цулгай газарт ойн төгөл бий болжээ.

Цаашдын төлөв: Энэ хичээл зүтгэлийнх нь ачаар түүний байгуулсан ойд Бенгалын бар, Энэтхэгийн хирс, буга, молтогчин туулай, сармагчин, шувууд нутагшиж эхэлсэн байна. Молай ойрын үед голын нөгөө талын элстэй эрэг дээр ой тариалж сэргээх бодолтой байгаа гэнэ.

Харин эх дэлхийгээ илүү сайхан болгохын төлөө айж цуцахгүйгээр хөдөлмөрлөж байгаа Молай шиг хүн манай эх орон, аймаг хотод бий  бил үү.